طراحی فرش
یکی دو سال پیش نمایشگاه فرش تهران، نقش فرشی حسابی چشم حاج آقای خیلی مهربان را می‌گیرد. از آن فرش عکس می‌گیرند. طراح دوباره نقش را بازسازی می‌کند و فرش بافته می‌شود! به نسبت فروش خوبی هم داشته است.
بعد چند سال بافته شدن امسال حاج آقای خیلی مهربان چند ایراد از فرش می‌گیرند و از طراح خواسته می‌شود ایرادهای گرفته شده را برطرف کند و طبق خواسته حاج آقای خیلی مهربان فرش را از سرنو با اعمال تغییرات برای بافت آماده کند.
طرح خاصی نیست. یک جقه خیلی بزرگ وسط فرش که دو جقه کوچکتر در حکم پایه‌های جقه اولی آن را نگه‌داشته‌اند. حاشیه‌ها هم دور به دور، سه نقش جقه‌اند که به هم تافته‌اند و دور جقه بزرگ‌تر حلقه زنده‌اند. به قول پدر گرامی طرحش بیشتر به کار پرده می‌آید تا کفپوش و فرش.
این طرح با این قد و قواره چند عیب دارد. عیب اول خالی بودن دو قسمت بالای جقه است که زمینه به چشم می‌زند. عیب دوم خالی بودن زمینه و خالی دیدن شدن آن درست همان جایی است که جقه تاب بر می‌دارد و در اصل تمام می‌شود. زمینه همینطور بیکار و بیعار مانده و زیادی خالی به چشم می‌آید. سه نقش جقه که حاشیه را پرکرده‌اند، زیادی به هم تافته و در هم حلقه زده‌اند؛ طوری که جایی برای نقس کشیدن باقی نمانده و وسط حاشیه زیادی تنگ و خفه شده و اما در همین حاشیه دور به دور جقه‌های به هم تافته، زمینه، زیادی خالی مانده و چشم می‌آید.
طراح ... این عیب‌ها را تاحدی برطرف کرده. مثلا برای جاهای خالی –بالای جقه- دو طرح لچکی مانند زده و زمینه خالی بعد دُم جقه را هم با طرح مشابهی پر کرده است. جقه‌های حاشیه‌ها را هم از هم جدا کرده، بینشان فضای خالی ساخته و گوشه‌های خالی زمینه حاشیه را هم با نقش شاه عباسی پرکرده است.
حاج آقای خیلی مهربان این رفع عیب‌ها را نپسندیدند. مثلا می‌گویند لچکی‌هایی که ساخته بند ندارد. نقشی که دَمِ دُمِ جقه کاشته بند ندارد. نقوش همینطور برای خودشان توی زمینه ولو شده‌اند و معلوم نیست هر نقشی از کجا آمده، دسته برگ اندازه کفگیر بَره را نشانده روی غنچه قد یک حبه قند و توقع دارد که غنچه تاب بیاورد و نشکند و نقش قالی خوب بشود... و خلاصه هیچ کس پدر و مادر ندارد و معلوم نیست نقوش بر چه اساسی کنار هم نشسته‌اند. گل‌های شاه عباسی که فضای خالی مانده حاشیه را پرکرده‌اند هم همچنین. می‌گویند تپه-تپه گل نشانده ... گل شاه عباسی نمی‌تواند توی هوا ولو باشد اصلا گل باید به جایی بند باشد، از جایی آمده باشد، روی همین زمین خدا هم گل‌ها توی هوا آویزان نیستند... نه این نقش خوب نیست. خلاصه چند وقتی است که آنها هر از چند گاهی گوشه‌ای از ابروی کج قالی را درست می‌کنند و نشان حاج آقا می‌دهند و حاج آقا نمی‌پسندند و باز دوباره از سر نو.
چند وقت پیش حرف از نقشی بود که آستان قدس بافته و خَتایی‌ها بدون بند بوده‌اند. البته تاجایی که من فهمیده‌ام اصولا به بندش می‌گویند خَتایی و اگر بند نباشد دیگر نقش خَتایی در کار نیست. نقشه خوبی از کار در نیامده و حسابی صدای کسانی مثل حاج آقای خیلی مهربان در آمده که این را حتی نمی‌شود گذاشت کنار غلط‌بافی‌ها* و به آن اسم فروختش.
ادامه دارد...
*
*در اصطلاح، غلط‌بافی به معنای عدم رعایت طرح و نقشه به هنگام بافتن فرش است که یک عیب محسوب می‌شود و عمدتا در مورد نقوشی کارگاهی باف که از روی نقشه خاص از پیش طرح شده‌ای بافته می‌شوند، به کار برده می‌شود. در این دسته فرشها غلط بافی عیب است.
اما اصطلاح غلط بافی در بازار در مورد فرشهای عشایری و روستایی هم به کار برده می‌شود. این دسته فرشها حاصل ذهن و خلاقیت هنرمند بافنده فرش هستند و از روی نقشی از پیش طراحی شده بافته نمی‌شوند. نقش مستقیما از ذهن بافنده به میان گره‌ها کشیده می‌شود. ممکن است بافنده وسط حاشیه هوس کند گلی با رنگ یا شکل متفاوت را ببافد و از آن گل به بعد دوباره نقش خود حاشیه را ادامه بدهد. یا مثلا ممکن است برداشتی از نقش جقه را نه به صورت واگیره که به صورت یک نقش سرتاسری بزرگ ببافد ولی اصول اصلی در طراحی جقه را رعایت نکند. چنین غلط بافی‌هایی نه تنها عیب نیستند بلکه چون حاصل خلاقیت هنرمند بافنده هستند، از دید خریداران، مخصوصا خارجی، حسن به شمار می‌روند. (توجه داشته باشید که این حسن در مورد فرش‌هایی که در روستاها از روی نقشه‌های از قبل طراحی شده بافته می‌شوند، در نظر گرفته نمی‌شود.)
ادامه دارد...
