پشمینه بافت

فرش افشار - جنوب غرب ایران - 1/45 × 2/16 متر - حدوداً 1900 میلادی

باید عنوان این پست را می‌گذاشتم "مرثیه‌ای برای همه چیز" ولی آنقدر در مورد فرش آه و ناله کرده‌ایم و شنیده‌ایم که حدّی برایش نیست و صد البته همه این آه و ناله‌ها درست است و انکاری برایش نیست اما من میانه خوبی با نالیدن ندارم. سر همه چیز نالیدنم نمی‌آید. ترجیح می‌دهم کاری جز نالیدن و تأسف خوردن انجام بدهم. این فرش را نه برای بته‌های چهارگانه‌اش که برای رنگ شیمیایی که در آن استفاده شده است گذاشتم. شمشیر بستن برای رنگ‌های شیمیایی یک دلیلش این کیفیت جلف، زرق‌وبرق‌دار عمدتاً ثابت –یا به کل ناپایداری- است که به فرش می‌دهد. این فرش هزار سال آینده (!) –به فرض محال که دوام بیاورد- همین خواهد بود. رنگ‌ها هیچ وقت در مقابل گذشت زمان و پاخوردن انعطاف نشان نمی‌دهند و آن کیفیت نرم و لطیف و انعطاف‌پذیری که در استفاده از رنگ‌های طبیعی است را هرگز در رنگ‌های شیمیایی نمی‌بینیم. همین است که استفاده از رنگ‌های شیمیایی به ناگاه همه اصالت یک فرش دستباف را می‌دزدد و ما را با آن غریبه می‌کند.

فرش افشار-قرن نوزدهم

فرش افشار با نقش بته - جنوب ایران - قرن نوزدهم

یکی از زیباترین بته‌هایی که در ایران بافته می‌شود –البته به نظر من- این نقش بته است که مطمئن نیستم افشاری باشد و آنچه که نوشتم نقل قول است. نقش بته را در بسیاری از مناطق فرشبافی در ایران می‌بافند اما گزینه بسیار مهم در مورد این نقش –که از من نیست و نقل قول می‌کنم- این است که نقش بته را ترک‌ها نمی‌بافند و در منطقه قفقاز هم اثری از آن دیده نمی‌شود اما در ایران به ویژه در خراسان -بیشتر در بیرجند و مود و درخش-، کرمان –کمتر در فرش و بیشتر در شال-، ملایر، قشقایی‌ها و نمونه حاضر هم که یک بافته افشاری است که حوزه فرش‌بافی افشارها کرمان و به ویژه شهربابک است، بافته می‌شوند. بلوچ‌ها هم –چه در افغانستان و چه در ایران- این نقش را می‌بافند. 

 این بافته یک ویژگی خیلی مهم و برجسته دارد که سال‌هاست دیگر در بافته‌های جدید خبری از آن نیست. دو گلیم‌باف بالا و پایین این قالیچه را در بعضی از مناطق به ویژه در خراسان "سَرپِلاس" می‌نامند. (در مورد نام این قسمت در سایر بخش‌های ایران اطلاعی ندارم.) سرپلاس‌ها بخش تزئینی و محافظتی یک قالیچه به شمار می‌رفتند و همچنین مایه زیبایی بیشتر بافته بودند. نمونه‌های فراوانی از آن‌ها را می‌شد در قالیچه‌های بلوچی قدیمی دید اما امروزه بافتشان در میان بافندگان بلوچ تقریبا منسوخ شده است و بلوچ‌های افغانستان هنوز هم کمابیش به آنها وفادار مانده‌اند اما از آن ظرافت و زیبایی گذشته خبری نیست و از طولشان نیز کاسته شده است. اگر قالیچه‌ای یافتید یا دیدید که سرپلاس پهنی داشت مطمئن باشید که با یک بافته واقعا تحفه قدیمی طرف هستید و اگر قصد خرید دارید، لحظه‌ای شک نکنید. در بعضی مناطق هنوز هم سرپلاس‌ها بافته می‌شوند اما طول بسیار کمی دارند و به اندازه نمونه‌های قدیمی نقش و نگار ندارند. سرپلاس پهنی که این بافته دارد در ردیف اولی که بعد از گره‌ها بافته شده است، نیز نقش و نگار دارد (اگر اشتباه نکنم و کهنگی و سابیدگی را نقش و نگار نبینم!) و اگر واقعا نقش و نگاری در کار باشد تنها با اتکا به همین یک گزینه می‌توان ادعا کرد که با یک بافته واقعا ارزشمند روبه رو هستیم.

قالیچه افشار - زمان بافت: حدودا 1900 میلادی  

 127 x 191 cm

چیز زیادی در مورد بافته‌های افشاری نمی‌دانم. حتی مطمئن نیستم که بتوانیم بافته‌ای را با این عنوان بنامیم یا اصلا چیزی به اسم بافته‌های افشاری وجود خارجی دارد یا اینکه ساخته سوءبرداشت‌ها و غیره و غیره است. آنچه که در این بافته برای من مهم است شباهت پنهان این بافته با بافته بلوچی است که در این پست نشانش دادم.

از نسبت طول به عرض این بافته و شرایط حال حاضری که دارد برمی‌آید ما با بخشی از چیزی مثل یک جوال یا پشتی یا ... مواجهیم و نه یک زیرانداز صرف.

شباهتی که مد نظر من است هیچ ربطی به دوباره بافی یک نقش واحد ندارد بلکه ویژگی‌های ظاهری، مشخصات نقوش، نسبت و  اندازه و رنگ نقوش و کل بافته (و اگر امکان از نزدیک دیدن بافته وجود داشت نوع مواد مصرفی، نوع گره، شکل بافت گره‌ها و... و... و...) برای درک شباهتی که من به آن اشاره می‌کنم باید مد نظر قرار بگیرند.