پشمینه بافت

امروز که فیش‌های قدیمی را مرتب می‌کردم، متوجه شدم در بین کتاب‌ها و سفرنامه‌هایی که تا امروز خواندم** فقط تاورنیه در صفحه 260 از کتابش صریحاً به نقشی که سجاده‌ها در دوره صفوی*** داشتند اشاره می‌کند. پیش از این در صدها مورد مختلف دیگری دیده بودم که نویسنده به این بافته‌ها اشاره کند اما هیچ جا به ویژگی‌هایی از جمله نقش و اندازه این دسته بافته‌ها اشاره نشده بود.

تاورنیه اندازه این بافته‌ها را بین شش تا هفت پا در سه پا می‌نویسد که تقریباً برابر با 38×76 سانتیمتر است.

**تأکید می‌کنم کتاب‌هایی که من خواندم و نه همه کتاب‌های دنیا!

کاش پیش از هر قضاوتی، متن را دقیقتر بخوانید.

*** به نظرم توجه به دوره زمانی بسیار مهم است و نمیشود نقش سجاده دوره صفوی را به همه زمانها تعمیم داد!

صد البته که با همه این قصه بافتن‌ها باز هم نمی‌شود از روی عکس به قدر کفایت زیبایی چنان فرشی را تحسین کرد و باید حتماً فرش را از نزدیک دید اما چیز دیگری هم هست که وقت دیدن فرش‌های بزرگ پارچه‌ای که نقش محرابی دارند، روی ذهنم سنگینی می‌کند که نمی‌دانم چقدر می‌تواند صرفاً یک برداشت سلیقه‌ای باشد یا پشتوانه‌ای هم دارد.

من هر وقت این فرش‌های بزرگ پارچه نقش محرابی را می‌بینم بیش از پیش به این موضوع فکر می‌کنم که این طرح برای بافته شدن بر روی سی مترمربع فرش نیست. این نقش را نهایت باید روی همان اندازه پرده‌ای بافت یا با اندکی اغماض روی سجاده‌ها**

به نظر می‌رسد هر چقدر هم دست هنرمند توانمند باشد، وقت بافته شدن نقش محرابی روی فرش‌های بزرگ پارچه تمام تناسباتش به هم می‌ریزد. این نقش برای چنان اندازه‌های پروپیمانی نیست.

شاید هم همه این‌ها، این توصیف‌ها و برداشت‌ها، حاصل دیدن صدها و صدها بافته محرابی در اندازه کوچک باشد

**ببینید تا کجا پیش رفته‌ام که دیگر کم‌کم این نقش را حتی از سجاده‌ها هم می‌گیرم و مشخصاً می‌نشانم روی پرده‌ها.

جنوب غرب قفقاز

حالا که من اینهمه قالیچه نقش محرابی به شما نشان دادم و هزار قصه، راست و دروغ، به هم بافتم، این دفعه نوبت شماست که به من بگوئید در مورد یک چنین بافته‌هائی که به نظر می‌رسد در دو طرف فرمی شبیه به محراب دارند، (در قیاس با نمونه‌های محرابی در همین مناطق) چه فکر می‌کنید و چه نظری دارید؟

حراجی که این عکس را گذاشته است، از عنوان prayer rug برای توصیف بافته استفاده کرده است (و خب... دست کم شما می‌دانید که من با این عبارت و اصطلاح خصومت شخصی خانوادگی پیدا کرده‌ام! بس که از یک دم به کار بردنش برای هر قالیچه‌ای کاری مهمل و بی معناست) و بسیار دیده‌ام که در مورد نمونه‌های مشابه غیرقفقازی یا به عبارتی قالیچه‌های غیرقفقازی که آنها هم دو به اصطلاح طاق محراب در دو طرف دارند هم این کار را می‌کنند و آنها را هم با عنوان قالیچه نماز معرفی می‌کنند. بگویم این نوع بافته‌ها همتای ایرانی ندارد؟

اگر عفت کلام اجازه می‌داد توضیح می‌دادم که چطور می‌شود که اینچنین بافته‌ای نمی‌شود که قالیچه نماز باشد! حالا بیایید بگوئید هر چه این خارجی‌ها می‌گویند وحی مُنزَل است و ما هم باید پشت سرشان نماز بخوانیم. اینطور؟ می‌شود؟

این فرش را ببینید و با این فرش این پست مقایسه کنید. فرش را از کانال تلگرام طره برداشتم و نشان‌شان هم کنار عکس هست. اشاره‌ای نشده بود که آن‌ها عکس را از کجا برداشته‌اند. اول که فرش را دیدم فکر کردم کسی رنگ و رخسار فرش را دستکاری کرده است. بعد که مقایسه کردم و دقیق‌تر نگاه کردم معلوم شد که خیر دو فرش است با یک شکل طراحی و حتی یک شعر که از سعدی است و به دو صورت رنگ آمیزی شده است و حتی سفارش دهنده فرش‌ها هم یکی است. آن یکی فرش بافت کاشان است و شاید این یکی هم بافت کاشان باشد. 

فرش کاشان - نیمه دوم قرن نوزدهم - تمام ابریشم، پرز: پشم - 180 × 271 سانتیمتر

من عکس را از سایت جوزان برداشتم ولی این بافته هم مربوط به حراجی وین دو پست قبل میشود در این آدرس که امکانی برای برداشتن عکس از روی سایتشان نیست! کاتالوگی هم برای دانلود نیست ولی میتوانید عکس بافته ها را به صورت آنلاین ببینید.

طبق گفته سایت جوزان شعر دور به دور از سعدی است که هست و شعری است که با این بیت شروع میشود 

ولی سایت جوزان به چیز دیگری هم اشاره کرده است:

بالای درخت کتیبه‌ای هست که ترجمه انگلیسی متن کتیبه را نوشته‌اند: "Order of Majesty Esmeil Waba Yahudi Irani" که اصلش احتمالاً باید چیزی باشد با این عنوان که "به فرمایش اسماعیل وبا؟ وابا؟ بابا؟ یهودی، ایران" من هر چه سعی کردم فقط کلمه فرمایش را تشخیص دادم و ایران و اسمعیل را ولی باقی را نتوانستم ببینم؛ کلمه یهودی را که اصلا تشخیص ندادم.

در این بین البته آن کلمه یهودی برای من بیشتر از بقیه اهمیّت پیدا کرد. پیش از این خواننده گرامی به ارتباط قالیچه‌های محرابی و یهودیان یا کلیمیان اشاره کرده بودند و من هم متنی را ترجمه کردم که اینجا گذاشتم اما هنوز رابطه یهودیان با قالیچه محرابی برایم روشن نیست. چرا یک یهودی باید سفارش یک قالیچه محرابی بدهد؟ با تأکید بر اگر و مگر قالیچه نماز بودنِ قالیچه‌های محرابی که البته من به کل این قضیه را با آن عمومیّت پرزرق و برقش رد می‌کنم.

عکس را از صفحه اینستاگرام هادی مکتبی برداشتم و همین اندازه بود و بقیه نداشت.

ستاره‌ها و نوع رنگ‌آمیزی به ما می‌گویند که با یک بافته قفقازی روبه‌رو هستیم؛ یک قالیچه محرابی قفقازی که احتمالا تا پایین باید با همین تکرار ستاره‌ها پوشانده شده باشد و حاشیه هم همین است و امتداد پیدا می‌کند دور به دور قالیچه.

تا اینجا همه چیز در مورد این قالیچه معمولیست اما تفاوت بسیار مهم یا بهتر بگویم ویژگی منحصربه‌فرد این قالیچه انسان کارتونیست که زیر طاق محراب نقش شده است؛ چیزی شبیه به یک ژوکر.

پیامبر دستور صریح و روشنی در مورد نقش کردن انسان دارد یا به عبارتی دیگر دستور صریحی را به پیامبر نسبت می‌دهد در منع تصویر کردن انسان و موجود زنده و کار به یک قالیچه به عبارتی نماز که برسد صد البته تاکیدها بیشتر می‌شود و بافنده سنی مذهب که باشد تاکید است روی تاکید!

چه اتفاقی افتاده است که ناگهان نه یک نقش انسانی شبیه به آن چه که همیشه انتظار داریم بر روی بافته‌ها ببینیم بلکه چنین نقشی با این هیبت و ظاهری که در اولین نگاه نقش ژوکر را یادآوری می‌کند، بر روی یک قالیچه آیینی آن هم دقیقاً زیر به اصطلاح طاق محراب می‌بینیم (به کار بردن "به اصطلاح" عمدی است چون من به استناد تاریخ تصویر و خیلی چیزهای دیگر به محراب بودن این نقش اعتقادی ندارم).

آن حاشیه دور به دور قالیچه را هم دریابید که اصولاً آن را بر روی قالیچه‌های بلوچ می‌بینیم و نه قفقازی‌ها.

آنقدر باشکوه و زیبا بود که یادم رفت مشخصاتش رو بنویسم، حالا هم تبعا یادم نمیاد.