پشمینه بافت

فرش قفقاز - منطقه آذربایجان - 92 × 498 - نیمه دوم قرن نوزدهم

ماهی‌درهم؟ قفقاز؟ جل‌الخالق...

هنوز قضیه کرد بودن بافته پست قبل هضم نشده است که امروز در کاتالوگ همان حراجی این را دیدم و... من هیچ وقت هیچ نقش ماهی‌درهمی که در حوزه قفقاز بافته شده باشد را ندیده بودم و تنها حدسم این است که آذربایجان ایران را هم علی‌الحساب سر قفقاز حساب کرده باشد.

ماهی‌درهم از آن نقش‌هایی است که می‌شود بر سرش قسم خورد چون کاملاً ایرانی است و ترک‌ها (ترکیه) اصلاً این نقش را نمی‌بافند و در قفقاز هم بافته نمی‌شود (می‌شود؟!!!) در هند اما می‌بافند و ما هم می‌توانیم هند را در این مورد سر ایران حساب کنیم!

پینوشت: به جان خودم که کسی کاغذپاره‌های شخصی که اطلاعات را وارد سایت می‌کرده است، به هم ریخته...

دوست عزیز!

ساختار نقش ماهی‌درهم، هر کجا که بافته بشود، یکی است و اصلاً تابع این قانون است که همه نقش‌هائی که از یک واگیره خاص با یک ترکیب خاص استفاده می‌کنند که به تعبیری حوضی است در وسط و دو ماهی/برگ که حوض را در برگرفته‌اند، ماهی‌درهم هستند. نقش ماهی‌درهم را که ما در خراسان آن را با نام ریزماهی می‌شناسیم در مناطق فرشبافی بسیاری می‌بافند اما تمرکز بافت جنوب خراسان است و شمال‌غرب ایران که بازار اصلی فروش‌شان می‌شود تبریز و آن‌ها را با نام تبریز می‌شناسند و عموماً و با یک مقایسه کلی و در نظر گرفتن نسبت‌های کلی قیاسی، گران‌قیمت‌ترین ماهی‌درهم‌های ایران را در بیجار می‌بافند (الان یک نفر خنجر به دست کامنت می‌گذارد که من از بیجار گران‌تر هم در بازار تهران دیده‌ام). بر اساس یک دلیلی که هنوز کسی نمی‌داند چیست، بین بافته‌های این دو منطقه شباهت‌های بسیار زیادی، از نوع رنگ‌آمیزی و آرایش نقش و شکل ترنجی که استفاده می‌کنند، وجود دارد. به طور مثال نقشی مشابه آنچه که در پست پیش آوردم را در خراسان، عموماً، نمی‌بافند یا من ندیده‌ام که ببافند. فرش‌های واگیره‌ای مثل ماهی‌درهم عموماً با تکرار واگیره پر می‌شوند اما بنا به نیاز بازار و خلاقیت هنرمند و چه و چه و چه گاهی ترنجی هم به آن اضافه می‌کنند یا به عبارتی آن را به عنوان آرایشی برای زمینه فرش‌های لچک-ترنج به کار می‌برند. فرش‌های شمال‌غرب ایران و خراسان حتی در شکل ترنج و آرایش زمینه هم شبیه هم هستند. البته در یک نمونه خاص که ترنج سعدی را می‌بافند، می‌شود با احتیاط ادعا کرد که خاص مود در جنوب خراسان است اما هیچ بعید نیست که شما ترنج خورشیدی را وسط یک فرش تبریزی ببینید که شباهت زیادی به ترنج سعدی داشته باشد. هیچ کسی نمی‌تواند بگوید که ماهی‌درهم/ریزماهی نقشی خراسانی است که به تبریز رفته است یا تبریزی است که به خراسان رفته است. بحث‌های زیادی را خوانده‌ام که معتقد هستند زادگاه نقش ماهی‌درهم خراسان بزرگ -هرات- است؛ این نقش را به نام هراتی هم می‌شناسند که اما و اگرها و موافقین و مخالفین زیادی دارد.

اگرچه تمرکز بافت ماهی‌درهم خراسان و شمال‌غرب ایران است اما در مناطق دیگری مثل فراهان در استان مرکزی و ملایر در استان همدان هم آن را می‌بافند (که شخصاً این ماهی‌درهم‌های فراهانی و مخصوصاً ملایر را خیلی دوست دارم که می‌شود سلیقه شخصی من نه یک قانون کلی که همه باید دوست داشته باشند!!!!) اما به یاد ندارم یک ماهی‌درهم کرمانی یا اصفهانی یا کاشانی دیده باشم. در جواب خنجر به دست بعدی هم باید بگویم اگر می‌بافند من ندیده‌ام.

فرش قشقایی - 160 × 290 سانتیمتر - اواسط قرن نوزدهم

عکس را اینجا ببینید.

بد نیست از خودمان بپرسیم ترنجی شبیه به ترنج فرش‌های بخشایش وسط این تحفه جلوه فروش قشقایی چه می‌کند؟ یک بافته قشقایی با این زمینه سفید درخشانش و این رنگ آمیزی که نسبت به رنگ‌آمیزی‌های معمول قشقایی‌ها سبک‌تر و سرخوش‌تر است (شاید به دلیل استفاده از رنگ سفید زمینه که باعث می‌شود همه چیز جلوه‌ای صد چندان پیدا کند) باید در میان این بافته‌ها تحفه‌ای باشد.

سرترنج‌ها با آن نقش سماوری که در دل دارند هم فرم دیگری هستند که از نقطه‌ای دیگر به عاریت گرفته شده اند. ترنج‌های بخشایش اصولاً سرترنج ندارد و بزرگ‌تر بافته می‌شوند. عادت داریم آن نقش سماوری را در میان حاشیه ماهی‌درهم‌های تبریز و بیرجند ببینیم و پیش از این ندیده بودم آن را در سرترنج جای بدهند. این بافته به ما می‌گوید که یک چهل تکه عاریتی است که احتمالاً فقط بافنده‌ای قشقایی آن را بافته است.

اگر از من می‌پرسیدند می‌گفتم اجرای ماهی‌درهمش شباهت بسیار زیادی به کارهای فراهان دارد. صد البته که قشقایی‌ها هم ماهی‌درهم می‌بافند اما اجرای ماهی درهمشان متفاوت از این چیزی است که در این بافته می‌بینید.