پشمینه بافت

دوست عزیز!

ساختار نقش ماهی‌درهم، هر کجا که بافته بشود، یکی است و اصلاً تابع این قانون است که همه نقش‌هائی که از یک واگیره خاص با یک ترکیب خاص استفاده می‌کنند که به تعبیری حوضی است در وسط و دو ماهی/برگ که حوض را در برگرفته‌اند، ماهی‌درهم هستند. نقش ماهی‌درهم را که ما در خراسان آن را با نام ریزماهی می‌شناسیم در مناطق فرشبافی بسیاری می‌بافند اما تمرکز بافت جنوب خراسان است و شمال‌غرب ایران که بازار اصلی فروش‌شان می‌شود تبریز و آن‌ها را با نام تبریز می‌شناسند و عموماً و با یک مقایسه کلی و در نظر گرفتن نسبت‌های کلی قیاسی، گران‌قیمت‌ترین ماهی‌درهم‌های ایران را در بیجار می‌بافند (الان یک نفر خنجر به دست کامنت می‌گذارد که من از بیجار گران‌تر هم در بازار تهران دیده‌ام). بر اساس یک دلیلی که هنوز کسی نمی‌داند چیست، بین بافته‌های این دو منطقه شباهت‌های بسیار زیادی، از نوع رنگ‌آمیزی و آرایش نقش و شکل ترنجی که استفاده می‌کنند، وجود دارد. به طور مثال نقشی مشابه آنچه که در پست پیش آوردم را در خراسان، عموماً، نمی‌بافند یا من ندیده‌ام که ببافند. فرش‌های واگیره‌ای مثل ماهی‌درهم عموماً با تکرار واگیره پر می‌شوند اما بنا به نیاز بازار و خلاقیت هنرمند و چه و چه و چه گاهی ترنجی هم به آن اضافه می‌کنند یا به عبارتی آن را به عنوان آرایشی برای زمینه فرش‌های لچک-ترنج به کار می‌برند. فرش‌های شمال‌غرب ایران و خراسان حتی در شکل ترنج و آرایش زمینه هم شبیه هم هستند. البته در یک نمونه خاص که ترنج سعدی را می‌بافند، می‌شود با احتیاط ادعا کرد که خاص مود در جنوب خراسان است اما هیچ بعید نیست که شما ترنج خورشیدی را وسط یک فرش تبریزی ببینید که شباهت زیادی به ترنج سعدی داشته باشد. هیچ کسی نمی‌تواند بگوید که ماهی‌درهم/ریزماهی نقشی خراسانی است که به تبریز رفته است یا تبریزی است که به خراسان رفته است. بحث‌های زیادی را خوانده‌ام که معتقد هستند زادگاه نقش ماهی‌درهم خراسان بزرگ -هرات- است؛ این نقش را به نام هراتی هم می‌شناسند که اما و اگرها و موافقین و مخالفین زیادی دارد.

اگرچه تمرکز بافت ماهی‌درهم خراسان و شمال‌غرب ایران است اما در مناطق دیگری مثل فراهان در استان مرکزی و ملایر در استان همدان هم آن را می‌بافند (که شخصاً این ماهی‌درهم‌های فراهانی و مخصوصاً ملایر را خیلی دوست دارم که می‌شود سلیقه شخصی من نه یک قانون کلی که همه باید دوست داشته باشند!!!!) اما به یاد ندارم یک ماهی‌درهم کرمانی یا اصفهانی یا کاشانی دیده باشم. در جواب خنجر به دست بعدی هم باید بگویم اگر می‌بافند من ندیده‌ام.

CAUCASUS CARPET, KUBA AREA, START OF 20TH CENTURY

در حال حاضر قصه خاصی ندارم که در مورد این فرش تعریف کنم.

واگیره‌ها به زبان ساده، تک نقش‌های عمدتاً کوچکی هستند که هنگام بافت در سرتاسر یک فرش تکرار می‌شوند. واگیره‌ها بسیار متنوعند و در بسیاری از مناطق فرشبافی بافته می‌شوند. بعضی از این واگیره‌ها بسیار مشهورند، مثل نقش بته و نقش ظل‌السلطانی و از همه مهمتر و مشهورتر نقش ماهی درهم یا ریزماهی است. باقی اسم خاصی ندارند اما شما آن‌ها را در بسیاری از مناطق شهری و روستایی می‌بینید. واگیره‌ها می‌توانند نقش هندسی داشته باشند یا نقش غیرهندسی.

در مناطقی مثل کردستان و بیرجند و کرمان یک تک واگیره را بر روی یک قطعه بسیار کوچک از فرش می‌بافند که گاهی نقش تمرینی برای بافنده تازه کار دارد و گاهی مثل یک الگوست برای کارهای بعد (شاید هم کاربردهای دیگری هم داشته باشد که من بی خبرم). شاید در مناطق دیگری هم این کار را بکنند ولی من در این سه منطقه انجام چنین کاری را دیده‌ام.

اگر پیشنهادی برای کامل شدن این تعریف دارید، بگویید تا اضافه کنم.

من هیچ وقت این بازی عجیب و غریب بافنده‌های بلوچ را نفهمیدم، این شیطنت را این شکستن قاعده‌ها را، اینکه تابع نظم نیستند و همیشه و همیشه و همیشه در این دست تکرار چیزی را هم می‌بافند که با بقیه فرق داشته باشد که خودنمایی کند و بگوید من متفاوتم.

فقط بافنده‌های بلوچ نیستند، باقی بافنده‌ها هم از این کارها می‌کنند اما نه با این شیطنت نه با این ظرافت یا تاکیدی که در کارهای بلوچ هست.

در تکرار واگیره‌ها قاعده بر این است که همه واگیره‌ها شبیه هم تکرار شوند و کل زمینه را بپوشانند. گاهی تفاوتی پیش می‌آید، مخصوصا در بافته‌های عشایری که چیز عجیبی نیست. گلی جابه‌جا می‌شود، رنگی اشتباه بافته می‌شود اما آنچه در این تصویر می‌بینیم خطا نیست، تعمد است و بافنده در این ایجاد تفاوت تعمدی داشته است؛ تعمدی که در آن تاکیدی بوده است. سفید نبض این تعمد است.

عکس را از صفحه اینستاگرام کسی برداشتم و همینقدر بیشتر نبود.

فرش سنندج، غرب ایران، زمان بافت: حدودا 1850 میلادی

هر چه حافظه را کاویدم یادم نیامد که تا به حال بته سنندج دیده باشم. زیاد مطمئن نیستم سنندج باشد. یک جای کار نمی‌خواند.